Vətəndaşlar fərdi evlərin tikintisi zamanı nələrə diqqət etsinlər? – Hüquqşünas şərhi

Şəhərsalma və Tikinti Məcəlləsinin (bundan sonra Məcəllə) qəbul edilməsi fərdi evlərin tikilməsi ilə bağlı qaydaların xeyli dərəcədə sadələşdirilməsinə səbəb oldu. Qaydaların sadələşdirilməsi vətəndaşları bır sıra bürokratik çətinliklərdən azad edib. Bununla belə, mövcud prosedurların da bir sıra zəif cəhətləri mövcuddur ki,  fərdi evlərin tikilməsi ilə əlaqədar vətəndaşlar üçün əngəllər yaradır. Bu əngəllər eyni zamanda korrupsiya sövdələşmələri üçün də imkanları saxlayır. İctimai Maraqlar Naminə Vətəndaş Təşəbbüsləri İctimai Birliyinin eksperti Vüqar Hüseynov ilə Avrasiya Əməkdaşlıq Fondu arasında bağlanmış “e-vetendash.az onlayn platformasının yaradılması” adlı xidmət çərçivəsində Beynəlxalq Şəffaflıq Təşkilatının Azərbaycan milli bölməsi “Şəffaflıq Azərbaycan”-nın hüquqşünası Aytən Əlizamanalı frədi evlərin tikilməsi ilə bağlı qanunvericiliyin praktikada tətbiqi zamanı meydan çıxan probleblemlərdən danışıb və vətəndaşlara tövsiyyələr verib. Eyni zamanada fərdi evlərin tikintisi ilə bağlı problemlərin aradan qaldırılması üçün təklifləri diqqətə çatdırıb.

Qeyd edək ki, “e-vetendash.az onlayn platformasının yaradılması” adlı xidmət Niderland Xarici İşlər Nazirliyinin maliyyə dəstəyi ilə Avrasiya Əməkdaşlıq Fondunun həyata keçirdiyi  “Azərbaycanda İnsan Haqları, Demokratikləşmə və Yaxşı İdarəetmənin Təşviqi” Proqramı çərçivəsində icra olunur.

– Aytən xanım,  fərdi evlərin tikintisi ilə bağlı mövcud qanunvercilik və prosedurlar vətəndaşlar üçün hansı imkanlar yaradır və əvvəlki dövrlərlə müqayisədə hansı yenilikləri qeyd etmək olar?

 Şəhərsalma və Tikinti Məcəlləsinin (bundan sonra Məcəllə) qəbul edilməsi ilə bu sahədə 2013-cü ildən əvvəlki dövrlərlə müqayisədə qanunvericilik yetəri qədər sadələşib və konkretləşib. Əvvəlki dövrlərdə normalar tam şəkildə aydın deyildi. Yəni, insanlar hara və necə müraciət edəcəklərini bilmirdilər, tələb edilən sənədlərin vahid siyahısının olmaması, prosesin bir neçə qaydalarla tənzimlənməsi vətəndaşlar üçün ciddi narahatçılıqlar yaradırdı və nəticədə, bir sıra korrupsiyaya şərait yaradan hallara rast gəlmək olurdu.

İndiki qanunvericiliklə isə həmin hallar azalmış, normalar daha da dəqiqləşmişdir. Xüsusilə, tikinti obyektlərinin həcminə və kateqoriyasına uyğun olaraq fərqli tənzimlənməsi daha ədalətli yanaşmaya gətirib çıxarmışdır. Həm mülkiyyət hüquqlarının qeydiyyatında, həm də tikintinin aparılmasında sadələşdirilməni müşahidə etmək mümkün olmuşdur.

Burada əsas məsələ tikinti qanunvericiliyinə yeni anlayış kimi daxil olan “məlumatlandırma icraatı”dır.Əvvəlki qanunvericiliyə əsasən bütün tikinti obyektləri üçün icra hakimiyyətlərindən icazə alınması tələb olunurdu. Bu zaman isə bürokratik maneələrə rast gəlinirdi. Yeni qanunvericilikdə  isə fərdi yaşayış evlərinə məlumatlandırma icraatının tətbiq edilməsi əvvəllər rast gəlinən bürokratik maneələri aradan qaldırır.

Məlumatlandırma icraatı necə tətbiq olunur?  Fərdi evlərin tikintisinə başlamazdan əvvəl Sifarişçi  tikinti obyektinin layihəsinin memarlıq-planlaşdırma və tikinti ərazisinin baş planı bölmələrini, habelə torpaq sahəsi üzərində mülkiyyət, icarə və ya istifadə hüququnu təsdiq edən sənədin surətini təqdim edərək, tikinti niyyəti barədə yerli icra hakimiyyəti orqanına məlumat verir. Yerli icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən 10 gün müddətində layihəyə dair irad sifarişçiyə təqdim edilmədikdə sifarişçi tikinti işlərinə başlaya bilər. İradlar olduqda həmin iradlar normativ hüquqi aktlara istinad olunmaqla və onların pozulan tələbləri dəqiq göstərilməklə əsaslandırılmalıdır. (Şəhərsalma və Tikinti Məcəlləsininin (ŞTM) 79-80-ci maddələri)

Məcəllə qəbul edildikdən sonra da qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi prosesi davam etdirilir. Misal olaraq, 2015-ci ilə qədər Məcəllənin 80.3-cü maddəsi ilə fərdi evlərin tikinti layihəsinin müfəssəl plana uyğun hazırlanması tələbi qoyulsa da, ölkədə geniş praktiki problem olan, şəhərin ərazi baş planlarının, müfəssəl planlarının olmaması nəzərə alınmamışdı. Daha sonra, 18 aprel 2015-ci il tarixində Məcəlləyə müfəssəl plan olmadığı hallarda tikinti layihəsinin necə hazırlanması halı əlavə edilərək, hansı tələblərə riayət edilməsini dəqiqləşdirən yeni Qaydalar  təsdiq edildi. Qeyd edim ki, tikinti qanunvericiliyi kifayət qədər mürəkkəbdir, buna görə də, hələ də bir sıra yeniliklərə ehtiyac var.

– Qanunvericiliyin və mövcud prosedurların ən zəif cəhəti kimi hansı məqamları qeyd edərdiniz?

Qurumlar qeyri-qanuni hərəkətləri nəticəsində məsuliyyətə cəlb olunmurlar. Vətəndaşlar, sadəcə, yalnız məhkəmə yolu ilə çox çətinliklə pozulmuş hüquqlarını bərpa edə bilirlər. Son zamanlarda İnzibati Xətalar Məcəlləsinə və Cinayət Məcəlləsinə bir sıra normalar əlavə edilsə də, həmin normalar daha çox vətəndaşların məsuliyyətə cəlb edilməsi ilə bağlıdır.

Misal olaraq, Məcəllənin 92 və 95-ci maddələri ilə tikinti obyektinin  dayandırılması halları və sökülməsi halları tənzimlənmişdir. Həmin maddələrə əsasən müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən dayandırma və söküntü ilə bağlı qərar qəbul edildikdə vətəndaş bu barədə əvvəlcədən məlumatlandırılmalıdır. Lakin, praktikada vətəndaş tikintinin dayandırılması və söküntü üçün əsasların qeyri-qanuni olmasını  mübahisələndirə bilmək üçün  həmin qərarları vaxtında əldə edə bilmir. Yalnız söküntü baş verdikdən sonra məhkəməyə müraciət edə bilir. Söküntünün qeyri-qanuni olması ilə bağlı və ya digər hüquq pozuntusu hallarında vəzifəli şəxslərin məsuliyyətə cəlb edilməsi üçün norma yoxdur. Digər tərəfdən, heç bir məlumatı olmayan vətəndaş birdən-birə evinin sökülməsi faktı ilə qarşı-qarşıya qaldıqda, onun  söküntü prosesini dayandıra bilməsi üçün şikayət mexanizmi yoxdur.

– Fərdi evlərin tikilməsi ilə bağlı və mövcud prosedurların praktikada tətbiqi zamanı hansı problemlər meydana çıxır?

Köklü dəyişikliklər olsa da, hələ də problemlər kifayət qədər çoxdur. Əsas mübahisələrin yaranma səbəbləri ərazi planlaşdırılmasının sistemli aparılmamasından qaynaqlanır. Belə ki, Ərazi Planlaşdırması ümumi, baş  və müfəssəl planların hazırlanması ilə həyata keçirilir. (ŞTM-in 5-ci fəsli) Baş planlar ümumi planlar əsasında, müfəssəl planlar isə baş planlar əsasında hazırlandığından sənədlərin hazırlanması prosesi bir-biri ilə əlaqəlidir. Ümumi və baş planlar hazır olmadığından müfəssəl planların hazırlanması çətinləşir. Bu istiqamətdə planların necə tərtib edilməsi qanunvericiliklə tənzimlənsə də, hazırda hələ də sözügedən planlar tam şəkildə hazır deyil və ya istifadəyə açıq deyil. Qeyd edim ki, ümumi və baş planların hazırlanması üzrə sifarişçi kimi AR Şəhərsalma və Arxitektura çıxış edirsə, müfəssəl planların qəbulu və təsdiqi vəzifəsi yerli icra hakimiyyətlərinin üzərinə düşür.

Sözügedən müfəssəl planların açıq olmaması və ya ümumiyyətlə, olmaması səbəbindən tikinti layihələrinə vətəndaşlara aydın olmayan iradlar təqdim edildiyi hallarda, məhkəmə mübahisələri yaranır. 

Tikinti dövründə tikinti layihəsinə dəyişikliklər edilməsinə zərurət yarandıqda və ya tikintinin təşkili və aparılması zamanı bir sıra konstruktiv və ya xırda dəyişikliklər edilməsi ilə əlaqədar məsələlərin məcəllədə tənzimlənməsi olmadıqda ortaya çətinliklər çıxır. Belə ki, vətəndaş razılaşdırılmış tikinti layihəsi əsasında tikintiyə başlasa da, tikintini apardıqdan bir qədər sonra bəzi dəyişikliklər etmək arzusu və istəyi yarandıqda məcbur olur ki, bunu icra hakimiyyəti ilə razılaşdırsın. Bu zaman yenidən icra hakimiyyəti ilə danışıqlar aparılması zərurəti yaranır. Həmin razılaşdırılma aparılmadığı və tikinti layihəsinin memarlıq-planlaşdırma bölməsinə dəyişikliklər olunmadığı hallarda tikintinin başa çatdıqdan sonra layihə ilə tikilmiş faktiki ev arasında  uyğunsuzluqlar yaranır, nəticədə, həmin fərdi evin dövlət qeydiyyatına alınmasına problemlər ortaya çıxır.

Digər tərəfdən vətəndaşlar yerli icra hakimiyyətinin tərkibində fəaliyyət göstərən MMC-yə sifariş verərək tikinti layihəsini əldə etdikdə  öz işini bitmiş hesab edir. Çox vaxt həmin MMC-lərin müstəqil hüquqi şəxs olmaları barədə məlumatları olmur. Layihə hazır olduqdan sonra onlara məlum olur ki, layihəni hər hansı MMC-nin memarları hazırlayıb, lakin yerli icra hakimiyyətinin baş memarı tərəfindən təsdiq olunmayıb. Bu isə yalnız tikintiyə başladıqdan və ya tikintini başa çatdırdıqdan sonra ona məlum olur. Nəticədə, məlumatlandırma icraatı tam şəkildə həyata keçirilmir. Məcəllədə tikintiyə başlandıqdan sonra məlumatlandırma icraatının tələblərinə tam riayət edilmədiyi halların hansı hüquqi nəticələrə səbəb olması göstərilməmişdir və ya vətəndaşların tikintinin hər bir mərhələsində müraciət etmək imkanları öz əksini tapmamışdır. Bir çox hallarda belə gecikmə halları olduqda, icra hakimiyyətləri tərəfindən tikintinin davam etdirilməsində maneələr yaradılır  və vətəndaşlar məhkəmə vasitəsilə məsələnin həll edilməsi üçün müraciət etməyə məcbur olurlar.

Digər əsas məqam istismar müddəti bitmiş evlərin sökülüb yeni tikinti aparılması ilə əlaqədar olur. Vətəndaşlar mənzil şəraitlərini öz hesablarına yaxşılaşdırmaq niyyəti ilə mülkiyyətlərində olan əmlakı söküb yenisi ilə əvəz etmək istədikdə, bunun üçün ilkin layihələndirmə aparmalı və  icra hakimiyyətinə söküntü  barədə məlumat verməlidir. Daha sonra isə icra hakimiyyətinin imtina və ya nöqsanları bildirməsi üçün 10 gün gözləməli və  yeni tikinti layihəsi barəsində yenidən icra hakimiyyətinə müraciət etməlidir. Çox vaxt vətəndaşların tikinti obyektinin söküntüsü üçün də layihələndirmə aparmalı olması barədə məlumatı olmur.  Tikinti obyektini icra hakimiyyətinə məlumat vermədən sökür və buna icra hakimiyyəti tərəfindən etirazlar edildikdə, mübahisələr yaranır.

– Bu problemlərin həlli üçün hansı tövsiyyələri verərdiniz?

Ən önəmli tövsiyyə bu prosesin elektronlaşdırılmasıdır. Problemlər bir -biri ilə bağlı olduğundan onların həlli yolu üçün də elektron müraciət və bütün prosedurları izah edən elektron bələdçilər,  bu sahədə qanunvericilik aktların siyahısı, ümumi, baş və müfəssəl planların (pdf və ya şəkil formatında deyil) elektron xəritə formatında yerləşdirildiyi və peşəkarlıq reyestri və tikintilərin dövlət reyestrinə də çıxışın yaradıldığı vahid informasiya bazasının olmasını  məcbur edir.

Prosedura başlamaq üçün ilkin tikinti layihəsinin hazırlanması üçün vətəndaşların memarlara çıxış imkanı olmalıdır. Lakin, müfəssəl planlar sadəcə yerli icra hakimiyyətlərində olduğundan və ya son təsdiq etmə mərhələsi  baş memarlardan asılı olduğuna görə, vətəndaşlar sadəcə yerli icra hakimiyyətlərinin  nəzdində fəaliyyət göstərən MMC-lərdən asılı vəziyyətə düşürlər.  Hər bir halda müxtəlif, müstəqil şəkildə fəaliyyət göstərən memarlara sifariş vermək üçün seçim imkanları məhdudlaşır.

Məcəllədə uzun müddətdir ki, unudulan norma olan peşəkarlıq reyestrinin tətbiqinə başlanmalıdır. Peşəkarlıq reyestri yaradıldıqda, həmin reyetsrdən qeydiyyatdan keçmiş və lisenziyanı almış bütün memarların şəxsi profilləri olduqda insanların həmin memarlar haqqında məlumatlara çıxış imkanları artacaq.Tikinti layihələrinin müfəssəl planlara uyğun hazırlanması da memarların peşəsi ilə bağlı xüsusi bilik tələb etdiyindən onlar sənədi hazırlayanda qanunvericiliyin tələblərinə uyğun hazırlanmasında maraqlı olacaqlar. Bir növ, memarlar arasında rəqabətin də yaranmasına gətirib çıxaracaq.

Məlumdur ki, tikintilər başa çatdıqdan sonra bu barədə məlumat tikintilərin dövlət reyestrinə verilməlidir. Bunun üçün isə vətəndaş ya icra hakimiyyətinə, ya da Şəhərsalma və Arxitektura komitəsinə yazılı məlumat göndərilməlidir. Həmin  tikintiyə dövlət nəzarəti və tikintinin dövlət qeydiyyatı zamanı həmin bazaya çıxış imkanları olduqdan sonra artıq əlavə sənədlərə ehtiyac olmayacaq.

Daha dəqiq desək, tövsiyə etdiyimiz elektron baza peşəkarlıq reyestri, ərazi planlaşdırması sənədlərinin ( hər birinin xəritə formasında vebsayta yerləşdirməklə) , tikintilərin dövlət reyestri kimi bazalarının sistemləşdirilməsi və bir ünvanda birləşdirilməsini nəzərdə tutur. Vətəndaş həmçinin, tikintiyə  başlamağa dair elektron müraciətini də həmin sistem vasitəsi ilə  edə bilər və  müraciət edən şəxsin adına və ya fərdi yaşayış evinin tikiləcəyi ünvana uyğun olaraq  istifadəçi kodu  yaradıla bilər . Həmin  istifadəçi hesabı vasitəsi ilə hər bir vətəndaş elektron müraciət edə, tikintinin hansı mərhələdə (tikintiyə başlama mərhələsi və tikinti layihəsinə dəyişikliklə bağlı və ya  başa çatdırmaya dair məlumat)  olmasına dair məlumatları da vətəndaş tərəfindən əlavə edə bilər.

Belə baza yaradıldığı təqdirdə, vətəndaşların müstəqil memarlara çıxış imkanı artacaq, dövlət qurumlarının iş yükünün azaldılmasına, vətəndaşların öz  fərdi evlərinin vəziyyəti barədə daha tez və vaxtında məlumat  verə bilməsinə şərait yaranacaq. Həmçinin, belə bir baza tikintiyə dövlət nəzarətinin aparılmasında və ya tikinti ilə bağlı qəbul edilən qərarın vətəndaşa vaxtında və sürətli çatdırılmasında böyük rol oynayacaq. Hansı ki, həmin qərarı vaxtında əldə edə bilmədiyinə görə,  tikinti söküldükdən sonra vətəndaş məhkəməyə müraciət edir və nəticədə  vətəndaşa böyük həcmdə maddi ziyan dəyir.

Təbii ki,  hər bir halda ərazi planlaşdırılması prosesi sürətləndirilməsinə, həmçinin, bu sahədə səlahiyyətli bütün qurumların bir-biri ilə düzgün koordinasiyanın qurulmasına ehtiyac var. Qanunvericiliyin tələblərinə riayət etmədən tikinti obyektlərinin söküldüyü halllarda, vətəndaşların şikayət edə bilməsi üçün  operativ və işlək “qaynar xətt” yaradılmalıdır.

– Fərdi evlərin tikilməsi ilə bağlı vətəndaşlara problemlərlə üzləşməmək üçün hansı praktik tövsiyələr verərdiniz?

Vətəndaşlar çox zaman belə hesab edirlər ki, işlər yerli icra hakimiyyətlərinin nəzdində fəaliyyət göstərən layihə sənədlərinin hazırlanması ilə bağlı MMC-lərlə əlaqə qurulması  və layihələrinin hazırlanması ilə yekunlaşır. Lakin, onlar rəsmi surətdə yerli icra hakimiyyətinə müraciət etmədiklərinə görə tikintiyə başladıqdan sonra  icra hakimiyyəti orqanları tərəfindən narazılıqlar bildirilməsi bəzi mübahisələrə gətirib çıxarır.

Tövsiyə edirəm ki, vətəndaşlar icra hakimiyyətləri ilə danışıqlar prosesini şifahi yolla deyil, mütləq şəkildə yazılı aparsınlar. Fərdi yaşayış evlərinin tikintisinə başlamamışdan əvvəl layihə sənədlərinin hazırlanması ilə kifayətlənməsinlər, icra hakimiyyətlərinə rəsmi müraciət etmələri barədə sənədlərin qorunub saxlanmasına həssas yanaşsınlar ( ərizənin bir nüsxəsini və ya pozt qəbzi/ bildirişini ).

Yerli icra hakimiyyətləri tərəfindən tikinti obyektlərini onlara heç bir məlumat vermədən sökülməsi kimi hüquqlarının pozulması faktları ilə rastlaşdıqda dərhal məhkəməyə müraciət etmələri məsləhətdir. 

RePost.Az