Pənahinin ölümü ilə bağlı xəbərlərdən sonra İranın dövlət kanalları özünü mərhumun əmisi kimi təqdim edən şəxslə olan şablon müsahibəni yaymağa başladılar. O isə öz növbəsində guya Əsranın ürək xəstəliyindən öldüyünü, təhlükəsizlik qüvvələrinin bu hadisəylə heç bir əlaqəsinin olmadığını bəyan edib.
Amma bu faciəvi olayın əsl mahiyyətini xalqdan gizlətmək mümkün olmadı. Çünki Pənahi ilə bağlı uydurulan ölüm hekayəsi Əmininin əhvalatına çox oxşayır. Əmini də polislər tərəfindən saxlanılaraq zorakılığa məruz qaldıqdan bir müddət sonra ölmüşdü, Pənahi də oxşar şəkildə vəfat etdi. Hər iki halda guya qızların səhhətində olan “köhnə problemlər” səbəbindən dünyadan köçdükləri uydurulur. Məhz bunu anlayan xalq etirazları yenidən alovlandırdı. İranlılar indi daha kəskin şəkildə dövlətin vətəndaşların həyatına müdaxiləsinə qarşı çıxır hökumətin istefasını tələb edirlər.
Ancaq hər ötən gün daha çox zorakılıq xəbərləri yayılır. İran hakimiyyətini təmsil edən media qurumları isə polisin tərəfini saxlayır, etirazçıların xəsarət alan qadınlara hücum etdiklərini uydururlar.
Qadınları etirazların hərəkətverici qüvvəsinə çevirən bu dini geyim üstündə başlanmış kütləvi aksiyalar dünyanın da diqqət mərkəzindədir.
İndi qadınlar sosial şəbəkələrdə hicablarını çıxararaq uzun saçlarını necə kəsdiklərini göstərirlər və onların bu davranışı dünyanın müxtəlif bölgələrində də dəstəklənir. Məsələn, Merion Kotiyar, İzabel Huppert və Juliet Binoşun da saç kəsmələrini əks etdirən videolar yayılıb.
Qvinet Peltrou və Viktoriya Bekhemlə birgə gözəllik layihələri reallaşdıran İran əsilli amerikalı sahibkar Moj Maxtara isə ölkəsində baş verənlərə daha sərt formada etiraz edib. O, açıqlamasında deyib: “Bu, təkcə İran qadınlarına aid deyil. Söhbət bütün qadınlardan, tələbələrdən, ziyalılardan, azlıqlardan, LGBT və ümumilikdə bəşəriyyətdən gedir. Söhbət həm də bədənimizlə bağlı özümüzün qərar vermək hüququmuzun olub-olmamasından gedir. Bunlar öz səsimizə sahib olub-olmayacağımız, kiminlə evlənəcəyimizi, kimdən boşanacağımızı və hansı peşəni seçəcəyimizlə bağlı məsələlərdir. İndi bütün dünyada qadınların, geylərin, transların hüquqlarını məhdudlaşdırmağa çalışırlar. Bu rejim insanlığa qarşı törətdiyi cinayətlərə görə cavab verməlidir. Əks halda, onun təqlidçiləri də meydana çıxacaq".
Maraqlıdır ki, Maxtara özü ssenarist Röya Rasteqarla ailə qurub. Amma çətin ki, bu cür hallar yaxın gələcəkdə onun tarixi vətənində mümkün olsun.
İranın örtülü qadın problemi
1979-cu ildə baş tutan İslam İnqilabından sonra ölkəni tamamilə dünyaya qapalı teokratiyaya çevirən Ayətullah Xomeyninin hakimiyyətə gəlməsi ilə ilk zərbəni məhz qadınlar almışdı. İslam İnqilabından sonra hicab taxmaq və qapalı geyimlər İran qadınları üçün məcburi oldu. Ancaq tarixin qəribə ironiyaları da var. Maraqlıdır ki, 43 il əvvəl Rza şah Pəhləvi qadınlar üçün bütün islami geyimlərin qadağan olunmasını özündə əks etdirən bir fərman vermişdi. O zaman bu təşəbbüs öz ənənələrinə sadiq qalan bir cəmiyyət üçün xeyli radikal görünürdü və məlum qərar eyni radikal reaksiyalarla da üzləşmişdi.
Pəhləvinin İran cəmiyyətini müasirləşdirməyə və avropalılaşdırmağa yönəlmiş siyasəti o zaman da barbar üsullarla həyata keçirilirdi. Polisin qadınların çadrasını qoparmaq hüququ var idi. Hüquq mühafizə orqanlarının əməkdaşları qadınları döyür, evlərdə axtarışlar aparırdılar. O zamankı hakimiyyətin məlum siyasəti ilə razılaşmayanlar isə sadəcə olaraq evlərini tərk etməməyə üstünlük verirdilər.
1979-cu ilə qədər Pəhləvinin başlatdığı bu siyasət dünya ictimaiyyətinin gözündə mütərəqqi Tehranın tətbiq etdiyi adi qaydalar kimi qəbul olunurdu. Hətta bir çox ölkələr tərəfindən dəstəklənirdi. Ümumilikdə isə ölkənin dünya mədəniyyətinə inteqrasiyası daha da sürətlənirdi.
Məsələn, İranın birinci xanımı Fərəh Pəhləvi Endi Uorxolla dost idi və onun əsərlərini belə alırdı. Xalq arasında isə onu Şərqin Ceki Kennedisi (ABŞ-ın keçmiş birinci xanımı-red.) adlandırırdılar... İranlı qadınların o dövrün müsəlman ölkəsi üçün kifayət qədər geniş hüquqları var idi. Onlar sərbəst şəkildə seçimlər edərək təhsil ala, işləyə və hökumətdə müxtəlif vəzifələrə seçilə, həmçinin, abort belə etdirə bilərdilər. Qadının ictimai yerlərdə necə görünməsi ilə bağlı heç bir qayda da yox idi. Hətta çoxları mini ətək və qarını göstərən qısa köynəklər, şalvar, kostyum belə geyinirdi.
Amma Xomeyninin hakimiyyətə gəlişindən cəmi bir neçə həftə sonra sərbəstliyə alışmış yüz mindən çox qadın Tehran küçələrinə çıxdı və onlar öz azadlıqlarından qətiyyən məhrum olmaq fikrində olmadıqlarını ortaya qoydular. Hətta Xomeyninin doğulduğu Qum şəhərində belə etiraz etməkdən qorxmayan üç min qadın küçələrə çıxmışdı. Halbuki burada belə addım atmaq həmin dövr üçün daha çox riskli idi. Etirazlar bir neçə gün davam etdi və o, Ədliyyə sarayının zəbt edilməsi, onun pilləkənlərində oturaq aksiyaya qədər gəlib çatdı ki, bu da yeni hakimiyyət üçün tamamilə gözlənilməz oldu. Belə təhlükəli, genişmiqyaslı etirazlara cavab olaraq hökumət hicab taxmağın məcburi olmayacağına söz verdi. Sözsüz ki, verilən vəd cəmi bir neçə ildən sonra unuduldu. Cəmiyyət qarşısına nalayiq şəkildə çıxan qadınlara fiziki cəza verilməsi ilə bağlı qanunlar qəbul edildi. Nəinki nalayiq geyim, mini ətəklər də tamamilə unuduldu. Azadlıq tələb edən qadınlar marginal qrup sayılırdılar.
SSRİ-nin Şərq qadınlarına "Xucum"u
Yeri gəlmişkən, dini geyimlərin siyasi proseslərə təsiri ilə bağlı ötən əsrə aid maraqlı bir xatırlatma da yerinə düşər. Söhbət keçmiş Sovet İttifaqından gedir. Sovet İttifaqında çadra və hicabdan imtina qadınların emansipasiyası üzrə dövlət proqramının tərkib hissəsi idi. Hətta bu, xalqların dinin “zülm”ündən azad edilməsi kimi təbliğ edilirdi. “Yuxarılardan” qoyulan bu cür normalar isə həm dəstək, həm də ciddi müqavimətlə üzləşdi. Buna tipik misal olaraq əvvəldən bu məsələdə problemli bölgə sayılmış Orta Asiyanı göstərmək olar.
Məsələn, Türküstan MSSR-də 1918-ci ildə kilsənin dövlətdən ayrılması haqqında dekret qəbul edildi və məktəblər kilsədən uzaqlaşdı. 1920-ci illərin ortalarında isə İslama qarşı “tolerantlığa” son qoyuldu və yeni hökumət qətiyyətli hərəkətə keçdi. İslama qarşı dövlət mübarizəsində isə “qadın məsələsi” mərkəzi xətt oldu.
"Şərq qadınları" SSRİ-də ən çox əzilən qruplardan biri hesab olunurdular. Onların azadlığı kampaniyası isə "Xucum" (ərəb dilindən tərcümədə - "hücum"-red.) adlanırdı. Sovet hökumətinin təşkil etdiyi xüsusi “jenotdellər” (Qadın bölmələri-red.) Şərqin azadlığa çıxan qadınlarının tibbi və hüquqi məsləhət almasını, təhsil və işləmək imkanlarını təmin etməli idi. İndi İranda olduğu kimi, o vaxtı ənənəvi geyimlərin ictimaiyyət tərəfindən rədd edilməsi dəyişiklik simvoluna çevrilmişdi. Məsələn, 1927-ci ildə Səmərqənddəki Reqistan meydanında on min özbək qadını çadralarını çıxararaq yandırdı. Bu akt həmin dövrün cəmiyyəti üçün çox cəsarətli addım sayılırdı. Qadınlar üçün "ənənələrin" rədd edilməsi son dərəcə təhlükəli idi. Çünki, rəsmi dövlət siyasəti o vaxt qadınların şəxsi təhlükəsizliyinə zəmanət vermirdi. Elə indi də əslində şəxsi təhlükəsizliyə zəmanət yoxdur...
Məsələn, çaçvandan (qadının üzünü örtən və at tükündən hazırlanan çadraya bənzər geyim-red.) imtina edən özbək aktrisası Nurxon Yuldaşxocayeva 1929-cu ildə buna görə öz qardaşı tərəfindən öldürülüb. Fəhlə Qadın və Kəndlilərin II Ümumittifaq Qurultayının nümayəndəsi, fəal Zeynəb-bibi Qurbanova isə bir il əvvəl “dindarların hisslərini təhqir etdiyinə” görə güllələnmişdi. Qırğızıstanda qadınların bərabərliyi uğrunda mübarizə aparan 23 yaşlı Alımkan Mamıtkulova da arzuolunmaz tarixi misal ola bilər. O, məhkəmə zalında əri tərəfindən bıçaqlanaraq öldürüldü. Alımkan qadınların toplantısında iştirak etdiyi üçün onu döyən ərindən boşanmağa çalışırdı.
Nə qədər qəribə səslənsə də analoji hadisələr hətta indi Şimali Qafqazda da müşahidə olunur. Bölgədə qadın hüquqları ilə bağlı əvvəlki dönəmlərə aid bir sıra məhdudiyyətlər hələ də qalır.
Amma əgər indi İranda “hicab geyinmək və ya geyinməmək” məsələsi sözün əsl mənasında ölüm-dirim mübarizəsidirsə, Avropa və ABŞ-da, hətta bir sıra müsəlman ölkələri üçün bu ənənəvi qadın baş örtüyü ilə bağlı müzakirələr fərqli şəkildə inkişaf edir. İlk baxışda əks istiqamətdə inkişaf edir...
Çünki İranda dini geyimdən qurtulmaq istəyi aşkar şəkildə ortaya qoyulduğu halda, Fransa və ABŞ kimi ölkələrdə əksinə olaraq uzun illər sərbəst şəkildə hicab taxmaq hüququna sahib olmaq üçün mübarizələr aparılıb. Əlbəttə bu, cənub qonşumuzda olduğu kimi geniş miqyasda və küçələrdə edilmir.
Parisin müsəlman əhaliyə diskriminasiyası
Fransada 2010-cu illərdən bəri qadınların hicab taxmaq hüququ ilə bağlı söhbətlər hələ də qalmaqdadır. Hələ 2009-cu ildə prezident Nikolya Sarkozi ictimai yerlərdə üzünü dini səbəblərdən gizlətməyin “arzuolunmaz” olduğunu bəyan etmişdi. Eyni zamanda parlament bununla bağlı qanun layihəsi hazırlamağa başladı. Qanun qəbul edilməmişdən əvvəl keçirilən ictimai sorğular əhalinin əksəriyyətinin təşəbbüsü dəstəklədiyini ortaya qoydu. Sarkozi daha sonra qanunun qadınları müdafiə edəcəyini və Fransada dünyəvilik siyasətini dəstəkləyəcəyini qeyd etdi. Qanun 2010-cu ilin sentyabrında Senat tərəfindən qəbul edildi və bu, üzünü tamamilə gizlədən geyimlərə aid edildi. Bu kateqoriya altına balaklavalar və maskalarla yanaşı, niqab da düşdü... Niqab üzdə ancaq gözləri dar şəkildə göstərən ənənəvi qadın baş geyimidir. Eyni zamanda, bu təşəbbüs cəmiyyətin bir hissəsi tərəfindən qatı etirazla qarşılandı. Məlum qanun ölkənin müsəlman əhalisinə qarşı diskriminasiya adlandırıldı.
Hətta Parisdə dərc olunan həftəlik siyasi satirik jurnal "Charlie Hebdo"nun bununla bağlı xüsusi dərcindən sonra ofisə hücumlar oldu. Hücumlar nəticəsində, ikisi polis olmaqla 12 nəfər öldü. Jurnalın nömrələrindən birində anormal şəkildə Məhəmməd peyğəmbərin karikaturaları dərc edilmişdi. Əslində isə məlum hücumlara mövzuya radikal yanaşma əsas yaratmışdı. Hücum hadisələrinə görə məsuliyyəti Əl-Qaidə terror təşkilatı üzərinə götürdü. Ölümlərlə nəticələn məlum olaydan sonra bütün dünyada qurbanların xatirəsinə aksiyalar keçirildi və Fransada müsəlmanlara qarşı arzuolunmaz əhval-ruhiyyəyə yeni təkan verildi.
Nəticədə Fransa Senatı yetkinlik yaşına çatmayan qızlara ictimai yerlərdə “hər hansı gözə çarpan dini işarələr və paltarlar, habelə qadınlara aid də müəyyən geyimləri” geyinməyi qadağan etdi.
Bir müddət öncə isə #HandsOffMyHijab həştəqi prezident Emmanuel Makronun rəhbərliyi altında Senatın 18 yaşdan kiçik uşaqların və onları məktəbə gətirən anaların hicabda olması, hətta hovuzlarda burkinidə olmağı (dini çimərlik geyimi sayılır-red.)belə qadağan edən səsvermədən sonra bütün dünyada gündəmə çevrildi. Həmin həştəq ilə bağlı ən populyar şərhlər isə belə idi: “Fransada seks üçün razılıq yaşı 15 il, hicaba icazə yaşı isə 18-dir. Bu barədə düşünün. Bu hicaba qarşı qanun deyil. O, İslama zidd bir qanundur. #HandsOffMyhicab".
Yeri gəlmişkən, BMT bunu insan hüquqlarının, xüsusən də din azadlığı hüququnun pozulması kimi təsnif edir.
Maraqlıdır ki, hətta feminist hərəkatı daxilində belə məlum qanunlar haqqında konsensus yoxdur. Məsələn, İran əsilli amerikalı yazıçı və köşə yazarı, Beynəlxalq Böhran Qrupunun Gender və Münaqişə Proqramının rəhbəri Azadə Moaveni 2011-ci ildə "Time" jurnalında Misir əsilli amerikalı yazıçı, “Qadınlar və İslamda Gender” fundamental tədqiqatının müəllifi Leyla Əhməd ilə görüşündən bəhs edib. Qeyd edək ki, kitabda ərəb-müsəlman cəmiyyətlərində qadınların mövqeyinə dair məqalələr dərc edilib. Hər iki şəxs deyir ki, “hicab qadınların zülmünün simvolu olmaqdan çıxıb”.
Hicab ABŞ-da islamofobiyaya qarşı etiraz simvoluna çevrilib
ABŞ-da hicabla bağlı xəbərlər (sonuncu dəfə Amerikada anti-müsəlman əhval-ruhiyyə dalğası 11 sentyabr hücumlarından sonra yaranıb- red.) prezident Donald Trampın seçilməsindən sonra kəskin dönüş etdi. 2017-ci ildə heç vaxt hicab taxmamış yerli gənc müsəlmanlar ondan kütləvi şəkildə ilk dəfə istifadə etməyə başladılar. Bu, ABŞ-ın müsəlman icması liderlərinin ölkədə islamofobiyanın artması ilə bağlı bəyanatları fonunda baş verirdi. Amerika Müsəlmanları Cəmiyyəti və Şimali Amerika İslam İcmasının birgə konqresinin iştirakçıları bunu 2015-ci il prezidentlik yarışı zamanı müsəlmanların Birləşmiş Ştatlara girişinə “tam qadağa” qoyulmasını vəd edən prezident Trampla ilə əlaqələndirdilər. Hansı ki, o, bunu terrorla mübarizə üsulu kimi təsəvvür edirdi.
Belə ki, ənənəvi baş geyimi bir anda ölkədə islamafobiyaya qarşı etiraz simvoluna çevrilib. Heç vaxt hicab taxmayan Merilend Universitetinin tibb tələbəsi Samiha Əhməd "USA Today"ə müsahibəsində hicab taxmaq qərarı ilə bağlı bunları deyib: “Təbii ki, heç kim məni buna məcbur etməyib. Hesab edirəm ki, müasir cəmiyyətdə hicab həm də feminist simvolu ola bilər - müstəqil və könüllü olaraq qəbul edilən istənilən qərar kimi".
Amerika müsəlmanlarını gücləndirmək üçün çalışan qeyri-kommersiya təşkilatı olan Sosial Siyasət və Anlaşma İnstitutunun tədqiqat direktoru Dahlia Moqahed də bu fikirlərlə razılaşıb: “İndi biz insanlara başa salmağa çalışırıq ki, hicabın avtomatik olaraq zülm simvolu kimi qəbul edilməsi heç bir nəticə vermir. Qadının könüllü olaraq hicab taxa bilməyəcəyinə inanmaq bu deməkdir ki, o, “Qərb” həyat tərzini yeganə düzgün yol hesab etməlidir”.
Alimlər də sosial araşdırmaçıların məlum fikirlərinə qoşulurlar. Son on il ərzində hicab geyinməyi seçən qadınların gündəlik üzləşdikləri problemlərlə bağlı aparılan araşdırmalar yalnız bir şeyi göstərir - İslama zidd əhval-ruhiyyə ilə mübarizədə heç bir irəliləyiş əldə olunmayıb. Hicab isə publika üçün sadəcə “qırmızı parça” olmaqda davam edir.
Məsələn, bu il Oksford Universiteti, Utrext Universiteti və Almaniya İnteqrasiya və Miqrasiya Araşdırmaları Mərkəzi hicablı qadınların iş axtararkən ayrı-seçkiliyə məruz qalıb-qalmaması ilə bağlı birgə araşdırma dərc ediblər. Təcrübədə eyni tərcümeyi-hal olan qadınlar iştirak edib. Onlar öz fotoşəkillərini anketlərə örtülü və açıq başlı formada əlavə ediblər. Araşdırma göstərib ki, Hollandiyada başı açıq qadınların 70%-i və hicablı müsəlman qadınların yalnız 35%-i işəgötürənlərdən cavab alıb. Tədqiqat Almaniyada da oxşar nəticə verib.
Beləliklə, hər hansı bir dini amildən müxtəlif məqsədlərlə istifadə etmək, onu siyasiləşdirmək, ondan yararlanmaq cəmiyyəti həm mübariz edə bilər, həm də əksinə, ən sivil toplumu belə ksenofobiyaya sürükləyər. İndiki halda İran nümunəsiylə geridönüşə çalışan cəmiyyətlə Qərbdə baş verən bəzi maraqlı proseslər qəribə bir paradoksu ortaya qoyur. Bu gün İranda dini geyimlərə etiraz edən cəmiyyəti ölümlər, həbs və təqiblərlə təhdid edib sıxan rejim sonda əslində hər şeyi Qərbdəki kimi, könüllü şəkildə insanların ixtiyarına buraxmaq məcburiyyətində qala bilər.
Tural Tağıyev
AzVision.az
