ABŞ-ın yeni Əfqanıstan STRATEGİYASI: Çinə qarşı İslam dünyası ilə ittifaq?

 

ABŞ-ın “imperiyalar bataqlığı” adalandırılan Əfqanıstandan ordusunu çıxarmasının və hakimiyyəti terrorçu saydığı “Taliban”ın öhdəsinə buraxmasının rəsmi Vaşinqtonun məğlubiyyəti kimi qələmə verilməsi doğru deyil. 

 

Unuduruq ki, ənənəvi rəqiblərini - Çin-Rusiya-İran üçbucağını davamlı nəzarətdə və təsir altında saxlamağa imkan verən bu strateji məkana – Əfqanıstana 2001-ci ildə ABŞ hərbçilərinin sürətlə gəlişini təmin edən elə məhz “Taliban” olmuşdu. 

İndi isə ABŞ Əfqanıstanı onu bölgəyə gətirən qüvvəyə təhvil verir - özü də istəyinə nail olmuş şəkildə və çox rahatca.

 

Xatırladq ki, ABŞ qoşunlarının Əfqanıstandan konkret müddət ərzində çıxarılması Prezident Obama (demokratlar) dövründə həmişə aktual olub. Bu işə əsas məsul şəxslərdən biri isə 2009-2013-cü illərdə ABŞ-ın dövlət ktibi postunu tutan Hillari Klinton olub. 

Hillari Klinton 2014-cü ildə nəşr olunan “Çətin seçimlər” adlı kitabında ABŞ-ın Əfqanıstandan çıxmaq haqda strategiyasından geniş bəhs edib. 

 

Kitabı oxuduqdan sonra aydınlaşır ki, Pakistanın İSİ adlı kəşfiyyat xidməti tərəfindən qurulan “Taliban”la məxfi danışıqlar və onların Əfqanıstanda möhkəmləndirilməsi işi hələ 2009-cu ildə başlayıb. İşin içində hazırki prezident və o vaxt vitse-prezident olan Co Bayden də var imiş – o, prezident Obamanın yanında keçirilən müşavirələrdə həmişə Əfqanıstana əlavə qoşun göndərilməsinə, İraq variantının tətbiqinə qarşı çıxırmış... 

 

Ancaq Əfqanıstan məsələsində danışıqları uğurla aparmaq üçün əsas iş Əfqanıstan və Pakistanı çox yaxşı bilən, üstəlik, Bosniya və Hersoqovinada müharibəyə son qoymuş “Deyton sazişi”nin müəllifi, peşəkar diplomat olan xüsusi nümayəndə Riçard Holbruka və komandasına həvalə edilir. 

 

Holbruk hesab edirdi ki, ABŞ Əfqanıstanda öz maraqlarını qorumaq istəyirsə, mütləq Pakistanla Əfqanıstan arasında yaxınlaşmaya çalışmalı, bunun üçünsə hələ 1960-cı illərdən gündəlikdə olan, ancaq tamamlanmayan tranzit ticarət razılaşmasının imzalanmasına nail olmalı və bu da öz növbəsində digər qapıları açmalıdır. Elə onun istəyi və Hillari Klintonun iştirakıyla da 2010-cu ilin iyulunda İslamabadda bu mühüm addım atılır, saziş imzalanır. 

 

Beləliklə, ABŞ-ın “Yeni İpək Yolu” adlandırdığı bir təsəvvürün, layihənin gerçəkləşdirilməsinə başlanılır – Əfqanıstan nəqliyyat-kommunikasiya xətlərinin keçdiyi əsas məkanlardan biri kimi, bütün qonşularının üzünə açılacaq, Xəzərdən Kəraçi limanınadək uzanan dəhlizin işləkliyi təmin ediləcəkdi...

 

Bunun üçünsə bu yolların təhlükəsizliyində önəmli rol oynayan “Taliban”la o zamanadək məxfi kanallarla aparılan danışıqların artıq açıq diplomatik təmaslara keçilməsinə qərar verilir... 

 

Maraqlıdır ki, məhz “Taliban”la müəyyən razılaşmalardan sonra “Əl-Qaidə” lideri Üsmə bin Laden əfsanəsi də qapadılır – onun 2011-ci ilin mayında Pakistanın Abbotabad şəhərindəki düşərgədə ABŞ xüsusi təyinatlıları tərəfindən qətlə yetirildiyi xəbəri, görüntülər yayılır. Vaxtilə Bin Ladeni gizlədən və qoruyan “Taliban”la münasibətlər isə yeni mərhələyə keçir, hətta ABŞ-ın vasitəçiliyi ilə ona Qətərdə siyasi ofis də açırlar...

 

... Beləliklə, Əfqanıstanın tarixini, burada yaradılan etnik-dini təşkilatların əlaqələrini, aralarındakı ideoloji oxşarlıqları və fərqlilikləri də dərindən araşdırdıqda, ortaya çıxan mənzərə budur ki, hazırda Əfqanıstan İslam Respublikasının yerinə gətirilən "taliban"çı Əfqanıstan İslam Əmirliyi, əslində, ABŞ-ın Böyük Mərkəzi Asiya layihəsində yer alacaq çox böyük bir oyunçudur. 

 

Bu oyunçunun əliylə ABŞ təkcə Mərkəzi Asiyaya yayılmaq və əsas rəqibi Çinin içərisinə, xüsusən də müsəlmanların daha çox yaşadığı bölgələrə nüfuz eməklə kifayətlənməyəcək, həm də Çini iki köhnə müttəfiqindən – Rusiya və İrandan qoparmağa, ayırmağa çalışcaq. 

Çin yaxşı bilir ki, ABŞ onun qərbə axınının qarşısını yalnız Mərkəzi Asiyada radikal İslam faktorunu gücləndirmək və buna da illər uzunu hazırlıq apardığı Əfqanıstandan başlamaq yolu ilə ala bilər. Çünki Çinin hüdudsuz sərmayə ilə özünə bağlamağa və torpaqlarının ələ keçirməyə çalışdığı Mərkəzi Asiya respublikalarında son illər radikal islam sürətlə yayılır və Əfqanıstanda qurulan İslam Əmirliyi tezliklə bu respublikaların hamısı üçün cəlbedici örnəyə çevrilə bilər. Axı Əfqanıstan yeganə yerdir ki, çinliləri “yəcuc-məcuc” sayır və onlarla savaşı həm də müqəddəs bir dini vəzifə olaraq görürlər. 

 

Əfqanıstanla birbaşa sərhədə malik Tacikistan, Özbəkistan və Türkmənistan isə təkcə əhalisinin sünni məzhəbindən olması sarıdan deyil, həm də korrupsiya və rüşvətxorluğun, ədalətsiz idarəetmənin mövcudluğu səbəbindən “Taliban”ın teziklə güclənə biləcəyi respublikalar sırasında gəlir. 

 

“Taliban” Rusiyanın da qorxulu röyasıdır və rəsmi Kreml cənub sərhədləri boyu radikal islamın yenidən vüsət alacağından və bunun xüsusən də Şimali Qafqaza sıçrayacağından çox narahatdır. Bu səbəbdən KTM-ni gücləndirmək, ona da tezliklə Azərbaycanı və Pakistanı cəlb etmək istəyir.

 

Eyni qorxunu Əfqanıstan və Pakistanla böyük sərhədə malik şiə İran da yaşayır. O, bu ölkələrlə sərhədlərini nə qədər gücləndirməyə çalışsa da, ərazisindəki sünni əhali üçün "Taliban"ın necə bir cəlbedici gücə çevrildiyini çox yaxşı görür... 

Şübhəsiz ki, Əfqanıstandakı bu durum həm Rusiya, həm də İranı ABŞ-la əlaqələrdə yeni münasibətlərə sövq edəcək. Onlar yaxşı görürlər ki, ABŞ bölgəyə məhz Britaniya kəşfiyyatçısı, islamşünas Bernard Lyuisin “Bu coğrafiyanın açarı İslamdır, ora ancaq İslamla girmək mümkündür” tövsiyəsi ilə gəlir və bu dəfə “Taliban”a daha böyük missiya həvalə edilib. 

 

ABŞ, faktiki olaraq, Mərkəzi Asiyada əsas rəqibi Çinə qarşı indi İslam dünyasını öz yanına almağa çalışır. Bu işdə də iki ölkə - Pakistan və Türkiyə çox önəmli rol oynayır. O ölkələr ki, 44 günlük Qarabağ savaşında bayraqları Azərbaycan bayrağı ilə yanaşı asılmışdı...

 

Elxan Şükürlü,
Politoloq